Wydziedziczenie krok po kroku. Błędy, które unieważnią Twoją wolę
Testament pozwala zdecydować o losie majątku niezależnie od więzów rodzinnych. Spadkodawca może obdarować wybrane osoby, a nawet całkowicie pominąć krewnych, jeśli uzna ich za niegodnych. O ile przy dziedziczeniu ustawowym nie trzeba sporządzać testamentu, o tyle spisanie ostatniej woli daje możliwość rozdzielenia majątku według własnych wartości, nagrodzenia osób, które okazywały pomoc, czy wsparcia organizacji charytatywnych.
Prawo do zachowku
Najbliżsi nie pozostają jednak bez ochrony. Dzieci, małżonek i rodzice mają prawo do zachowku, gdy zostali pominięci w testamencie. To roszczenie pieniężne wobec spadkobiercy, odpowiadające części udziału, jaki przypadłby im przy dziedziczeniu ustawowym. Termin na dochodzenie zachowku wynosi pięć lat od ogłoszenia testamentu. Co do wysokości: uprawnionemu trwale niezdolnemu do pracy oraz małoletniemu zstępnemu przysługuje dwie trzecie wartości ustawowego udziału, w pozostałych przypadkach – połowa. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnej kwoty w formie darowizny, powołania do spadku lub zapisu, może żądać dopłaty w pieniądzu.
Prawo przewiduje jednak możliwość całkowitego pozbawienia zachowku, czyli wydziedziczenia. Musi ono zostać wyraźnie wskazane w testamencie (notarialnym lub własnoręcznym), wraz z przyczyną. Podstawą mogą być trzy kategorie zachowań uprawnionego: uporczywe postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy; umyślne przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności spadkodawcy lub jego najbliższych albo rażąca obraza czci; uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych (np. zaniechanie pomocy, zerwanie więzi). Zachowania te powinny być długotrwałe lub wielokrotne i spotykać się ze sprzeciwem spadkodawcy. Przyczyna musi istnieć w chwili sporządzania testamentu i zostać w nim jasno opisana. Osobę wydziedziczaną należy oznaczyć jednoznacznie (np. imieniem i nazwiskiem).
Skuteczne wydziedziczenie
Skuteczne wydziedziczenie powoduje, że uprawniony traci prawo do zachowku. W jego miejsce wchodzą jednak jego zstępni (dzieci, dalsi potomkowie) – chyba że również zostali wydziedziczeni, zrzekli się praw albo wcześniej otrzymali odpowiednie darowizny.
Istotne znaczenie ma przebaczenie. Spadkodawca nie może skutecznie wydziedziczyć osoby, której przebaczył. Nawet gdy nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest ważne, jeśli nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem (art. 1011 k.c.). Nie wymaga ono formy testamentowej ani wizyty u notariusza, ale musi zostać uzewnętrznione, tak by mogło zostać odebrane przez inną osobę. Skutkiem przebaczenia jest zachowanie prawa do zachowku mimo wcześniejszego zapisu o wydziedziczeniu.
Alternatywą bywa zrzeczenie się dziedziczenia. Zawiera się je w formie aktu notarialnego jeszcze za życia spadkodawcy. Osoba, która zrzekła się dziedziczenia, oraz jej zstępni są traktowani jakby nie dożyli otwarcia spadku: nie dziedziczą i nie mają prawa do zachowku (chyba że umowa obejmuje wyłącznie zrzekającego się, pozostawiając prawa jego zstępnym). Umowę można później uchylić również u notariusza.
W praktyce kluczem do skutecznego wydziedziczenia jest poprawnie sporządzony testament: jasny opis przyczyn, jednoznaczne wskazanie osób oraz świadomość konsekwencji dla zstępnych. Testament porządkuje sprawy majątkowe i minimalizuje spory – pod warunkiem, że wola spadkodawcy została wyrażona precyzyjnie.