Umowa dowodowa, czyli pomysł na przyśpieszenie postępowania w sprawach gospodarczych

W założeniu ustawodawcy, przywrócenie postępowania gospodarczego ma służyć przede wszystkim przyśpieszeniu rozpoznawania sporów występujących między przedsiębiorcami. Bezpośrednim instrumentem umożliwiającym szybsze rozpoznanie sprawy ma być natomiast umowa dowodowa, która stanowi istotne novum w polskim porządku prawnym. Zawieranie umów dowodowych nie było bowiem dotychczas wyraźnie dopuszczalne przez ustawę procesową.

Istota umowy dowodowej

Pod pojęciem umowy dowodowej należy rozumieć umowę, na mocy której strony umówiły się o wyłączenie określonych dowodów w postępowaniu, w sprawie z określonego stosunku prawnego, powstałego na podstawie umowy - art. 458⁹§ 1 k.p.c. W umowie dowodowej muszą zatem zostać wskazane dowody, które strony wyłączają w postępowaniu sądowym. Strony mogą to uczynić albo przez określenie kategorii środków dowodowych np. z zeznań świadków, z przesłuchania stron, z opinii biegłego, albo wskazanie konkretnego, zindywidualizowanego dowodu np. dowodu z zeznań świadka Jana Kowalskiego. Ponadto, przedsiębiorcy muszą pamiętać o tym, że niemożliwe jest wyłączenie dowodów we wszystkich sprawach między konkretnymi przedsiębiorcami, bowiem każda umowa dowodowa może odnosić się do określonego stosunku prawnego powstałego na podstawie umowy. W związku z czym umowa dowodowa nie będzie możliwa w sprawach, w których podstawą roszczeń nie są stosunki umowne, ale np. czyny niedozwolone. Powyższe ograniczenia mają uniemożliwić nadużywanie umowy dowodowej przez jej silniejszą stronę. Zawęża się zakres umowy dowodowej do określonego stosunku prawnego, aby wiązała strony i sąd najwyżej w jednej lub kilku sprawach, a nie we wszystkich sprawach prowadzonych między tymi samymi stronami.

Sposób zawarcia umowy dowodowej

Umowę dowodową można zawrzeć w dwóch formach:

1. na piśmie pod rygorem nieważności,
2. ustnie przed sądem.

Oznacza to, że strony będą uprawnione do zawarcia przedmiotowej umowy zanim dane postępowanie w sprawie gospodarczej zostanie wszczęte, np. przy zawieraniu umowy do której się odnosi – analogicznie jak zawieranie umów o właściwość sądu, bądź dopiero w toku postępowania przed sądem. W drugim przypadku należy jednak pamiętać, że zawarcie w umowy dowodowej wykluczającej dowód, który został już dopuszczony nie będzie wywierać zamierzonego skutku. Kodeks postępowania cywilnego wskazuje bowiem, że objęcie umową dowodową dowodu przeprowadzonego przed sądem przed jej zawarciem nie pozbawia go mocy dowodowej. W konsekwencji jeżeli przedsiębiorca będzie chciał wykluczyć dany dowód – będzie musiał zrobić to przed jego przeprowadzeniem przez sąd. Treść art. 458⁹ § 3 k.p.c. wyłącza także możliwość uzależnienia skutków zawarcia umowy dowodowej od warunku bądź terminu. Gdyby strony wyraźnie oznaczyły w umowie dowodowej zdarzenie, od którego zaistnienia uzależniają nastąpienie skutków procesowych albo określiły czas obowiązywania takiej umowy, wówczas umowa jest nieważna.

Konsekwencje zawarcia umowy dowodowej

Podstawową konsekwencją zawarcia umowy dowodowej jest wyłączenie w sprawie określonych dowodów, co powoduje, że jeżeli którakolwiek ze stron taki dowód powoła, sąd powinien go pominąć. Przedmiotowego dowodu sąd nie będzie mógł dopuścić również z urzędu, co stanowi wyjątek od art. 232 zdanie 2 k.p.c. Jest to więc daleko idące ograniczenie uprawnienia sądu wolą stron. W prowadzeniu postępowania dowodowego sąd musi bowiem przestrzegać ustaleń zawartych w umowie dowodowej. Twierdzenia o istnieniu bądź nieistnieniu pewnych faktów, które miałyby zostać wykazane dowodami wyłączonymi przez strony, sąd będzie mógł ustalić na podstawie twierdzeń stron, mając na uwadze całokształt okoliczności sprawy. W tym miejscu nasuwają się jednak wątpliwości, czy bazowanie na samych twierdzeniach stron procesu pozwoli wydać obiektywny i sprawiedliwy wyrok. Co więcej, jeżeli ustalenia wymaga rozmiar należnego świadczenia, a dowody co do tej kwestii byłyby wyłączone umową dowodową, przepis art. 322 k.p.c. należy zastosować odpowiednio. Powyższe prowadzi do wniosku, iż w przypadku niewystarczającego materiału dowodowego, sąd będzie miał bardzo duży wpływ na ostateczny wynik sprawy.Ustawodawca wprowadzając nową instytucję „umowy dowodowej” wzmocnił zasadę kontradyktoryjności w postępowaniach sądowych oraz rozszerzył autonomię stron w procesie, powołując się na ich profesjonalizm. Bez wątpienia zastosowanie umowy dowodowej może przyczynić się do szybszego procedowania spraw gospodarczych. Również strony będą miały pewność, że druga strona sporu nie powoła konkretnych dowodów. Nasuwają się jednak wątpliwości dotyczące ustalenia prawdy materialnej, w sytuacji gdy strony wyłączą możliwość powołania istotnych dowodów w sprawie. Czy oparcie się przez sąd na samych twierdzeniach stron jest w stanie zagwarantować wydanie sprawiedliwego wyroku?

Warto również zasygnalizować, że świadomość procesowa wielu polskich przedsiębiorców nie jest jeszcze tak dalece rozwinięta i kształtuje się na różnych poziomach. Stąd obawy, że umowa dowodowa nie zawsze będzie traktowana wyłącznie jako instrument mający na celu ułatwienie dochodzenia roszczeń. Wraz z wprowadzeniem umowy dowodowej do polskiego porządku prawnego, mogą mieć miejsce liczne nadużycia po stronie tzw.,,dużych przedsiębiorców’’. Podmioty te, korzystając z uprawnień przewidzianych w kodeksie postępowania cywilnego, będą mogły dodawać do swoich wzorcowych umów postanowienia wyłączające określone dowody w ewentualnym sporze. Może to prowadzić do trudnej sytuacji procesowej drugiej strony umowy, szczególnie w sytuacji gdy będzie nim drobny przedsiębiorca, który nie będzie miał świadomości znaczenia zawartych postanowień.

Autorzy: Radca prawny Jacek Borsukiewicz, aplikant radcowski Sylwia Zaborska.