W mediach regularnie usłyszeć można o kolejnych raportach Najwyższej Izby Kontroli, które oceniają legalność i gospodarność działania konkretnych, kontrolowanych przez siebie podmiotów. W ostatnich tygodniach NIK stwierdzał nieprawidłowości między innymi w Narodowym Centrum Badań i Rozwoju, a negatywnie wypowiadał się także o publicznej telewizji. Jakie są jednak podstawy działania Najwyższej Izby Kontroli? Czym w ogóle jest ta instytucja i jakie są jej konstytucyjne oraz ustawowe zadania? Jak NIK działa i jaką funkcję w tym działaniu ma Prezes Najwyższej Izby Kontroli? Na wszystkie te pytania odpowiadamy w niniejszym tekście.
Czym jest NIK?
Najwyższa Izba Kontroli, czyli NIK, to konstytucyjny, naczelny i niezależny organ państwowy, który pełni w naszym kraju bardzo ważną funkcję ustrojową, jaką jest kontrola państwowa.
Najwyższa Izba Kontroli to jednocześnie jedna z pierwszych instytucji, która została powołana w niepodległej Polsce i która od ponad 100 lat stoi na straży demokracji oraz publicznych pieniędzy.
Kontrola państwowa, czyli podstawowe zadanie, które przed NIK jest postawione, to zadanie bardzo szerokie i rozciągające się na wiele różnego typu podmiotów, co powoduje, że NIK pozostaje w relacji funkcjonalnej nadrzędności wobec innych organów państwowych oraz instytucji publicznych.
NIK nie wchodzi przy tym w skład żadnej z trzech władz publicznych (a więc władzy ustawodawczej, sądowniczej ani wykonawczej). Nie jest również typowym organem administracji publicznej, w konsekwencji czego nie podlega kontroli sądowo-administracyjnej.
Zgodnie z artykułem 202 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, NIK podlega bowiem wyłącznie Sejmowi, pozostając przy tym organem apolitycznym, przejrzystym, rzetelnym i działającym na zasadach kolegialności.
Zadania Najwyższej Izby Kontroli
Kontrola państwowa, a więc podstawowe zadanie NIK, to, co zostało już wyżej zauważone, zadanie doniosłe i bardzo szerokie. W jaki więc dokładnie sposób jest przez NIK realizowane? Oto lista konkretnych zadań i kompetencji Najwyższej Izby Kontroli:
- Kontrola działalności organów administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych;
- Kontrola działalności organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych;
- Kontrola działalności wszelkich innych jednostek organizacyjnych (w tym również firm), w zakresie, w którym wykorzystują one środki państwowe lub komunalne i wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa;
-
Przedkładanie Sejmowi:
- Analiz wykonywania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej;
- Opinii w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów (a więc opinii dotyczących tego, czy w odniesieniu do działalności Rady Ministrów realizującej ustawę budżetową, nie ma żadnych istotnych zastrzeżeń);
- Informacji o wynikach kontroli, a także podjętych wnioskach i wystąpieniach;
- Corocznych sprawozdań ze swojej działalności.
Powyższe kompetencje, które wynikają z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, jeszcze mocniej rozszerza Ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli, która do kontrolowanych przez NIK podmiotów dołącza między innymi:
- Kancelarię Sejmu;
- Kancelarię Senatu;
- Kancelarię Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej;
- Sąd Najwyższy;
- Naczelny Sąd Administracyjny;
- Krajową Radę Sądownictwa;
- Trybunał Konstytucyjny;
- Rzecznika Praw Obywatelskich;
- Rzecznika Praw Dziecka;
- Krajową Radę Radiofonii i Telewizji;
- Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych;
- Instytut Pamięci Narodowej;
- Krajowe Biuro Wyborcze;
- Państwową Inspekcję Pracy.
Sposób działania Najwyższej Izby Kontroli
Najwyższa Izba Kontroli swoje zadania realizować może na różny sposób. Ogólnie rzecz biorąc, przy swoim działaniu kieruje się jednak przede wszystkim rocznym planem pracy, który corocznie przedkłada Sejmowi.
W dużej więc mierze kontrole, które podejmuje NIK, zlecone są przez Sejm lub jego organy (czy też z Sejmem tym przynajmniej są uzgodnione). Mogą jednak być także przeprowadzone na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej oraz Prezesa Rady Ministrów.
Ostatecznie mogą także wynikać z własnej inicjatywy Najwyższej Izby Kontroli i w razie takiej potrzeby mogą być podjęte w sposób doraźny (a więc z pominięciem rocznego planu kontroli).
Kontrole przeprowadzane przez Najwyższą Izbę Kontroli sprawdzają przy tym legalność i gospodarność danego podmiotu, a w odniesieniu do organów państwowych także jego rzetelność oraz celowość podejmowanych działań.
Zasadniczo kontrole NIK są więc bardzo szerokie zarówno w kontekście zakresu podmiotowego, jak i przedmiotowego. Dodatkowo inne organy pełniące w Polsce funkcje kontrolne mają ustawy nakaz współpracy z NIK, co powoduje, że Najwyższa Izba Kontroli to organ kontroli państwowej o charakterze prawdziwie naczelnym.
Prezes Najwyższej Izby Kontroli – jaka jest jego rola w funkcjonowaniu całej instytucji?
Prezes Najwyższej Izby Kontroli to osoba, która przy pomocy wiceprezesów i dyrektora generalnego, kieruje działalnością całego NIK-u.
Zgodnie z ustępem 1 artykułu 205 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, powoływany jest on na to stanowisko przez Sejm za zgodą Senatu na okres 6 lat. Prezes NIK ponownie powołany może być tylko raz, a w trakcie swojej posługi nie może zajmować żadnego innego stanowiska ani wykonywać jakichkolwiek innych zajęć zawodowych, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej. Nie może również należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności gospodarczej, która nie daje się pogodzić z godnością rozpatrywanego urzędu.
Prezes NIK posiada ponadto specjalny immunitet, który powoduje, że bez zgody Sejmu nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności. Zatrzymany przez stosowne organy, a także aresztowany może być natomiast tylko wtedy, gdy złapany zostanie na gorącym uczynku i gdy zatrzymanie to będzie niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania.
Obecnym Prezesem Najwyższej Izby Kontroli jest Marian Banaś, który na stanowisko to został powołany 30 sierpnia 2019 r.
Czytaj też:
NIK prześwietliła TVP. Banaś: Wyniki kontroli są zatrważająceCzytaj też:
NIK z zawiadomieniem do CBA. Chodzi o fundusz covidowy