Inflacja, będąca spadkiem siły nabywczej pieniądza powoduje, że realnie coraz mniej warte są otrzymywane przez Polki i Polaków świadczenia pieniężne (takie jak na przykład renty czy emerytury). Receptą na problem ten jest waloryzacja, która zapobiegać ma sytuacji, w której ze względu na spadek wartości otrzymywanych świadczeń z czasem przestałyby one starczać na zaspokajanie podstawowych potrzeb świadczeniobiorców. Waloryzacje wynikać mogą przy tym z przepisów prawa, ale także zawartej umowy oraz orzeczenia sądu.
Waloryzacja – czym jest?
Waloryzacja to podwyższenie wartości danego świadczenia pieniężnego, które ma na celu utrzymanie na niezmienionym poziomie jego realnej, ekonomicznej wartości. Waloryzacja jest więc podwyżką chroniącą świadczenia przed zmianą cen, która spowodowana jest inflacją.
Mechanizm waloryzacyjny w polskich ustawach, czyli jak waloryzowane są emerytury i renty
Polskie przepisy prawa w wielu miejscach zakładają nakaz waloryzacji oraz jej dokładny miernik. Mechanizmy waloryzacyjne obejmują więc niemałą część finansów publicznych naszego kraju.
Najbardziej znanymi świadczeniami, które ulegają corocznej waloryzacji, są oczywiście emerytury oraz renty. Nakaz waloryzacji tych świadczeń wynika wprost z artykułów 88 i 89 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i polega na pomnożeniu kwoty świadczenia i podstawy jego wymiaru przez wskaźnik waloryzacji.
Zgodnie z rozpatrywanymi przepisami waloryzację emerytur i rent przeprowadza się raz w roku od dnia 1 marca, biorąc przy obliczeniach pod uwagę kwotę świadczenia z ostatniego dnia lutego.
Wskaźnik waloryzacji, przez który kwotę tę się przemnaża, jest średniorocznym wskaźnikiem cen towarów i usług konsumpcyjnych w poprzednim roku kalendarzowym, który zwiększa się o co najmniej 20 proc. realnego wzrostu przeciętnego wynagrodzenia w poprzednim roku.
Dokładne wskaźniki waloryzacji rent i emerytur corocznie ogłaszane są w formie Obwieszczenia Ministra Rodziny i Polityki Społecznej. Najnowsze tego typu obwieszczenie z dnia 4 maja 2023 r. stanowiło, że wskaźnik ten wyniesie 114,40 proc.
Ustawowy mechanizm waloryzacji świadczeń emerytalno-rentowych ma przy tym zastosowanie także do innych, podobnych regulacji, takich jak: emerytury rolnicze, emerytury pomostowe, renty socjalne, nauczycielskie świadczenia kompensacyjne oraz uposażenia sędziów i prokuratorów w stanie spoczynku.
Ustawowo waloryzowane są jednak nie tylko świadczenia emerytalno-rentowe. W przepisach polskiego prawa znajdziemy również mechanizmy waloryzujące odnoszące się na przykład do kwot środków zaewidencjonowanych na subkoncie w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, kwot należnych z tytułu gospodarki nieruchomościami czy kaucji zabezpieczającej należności z tytułu najmu.
Waloryzacja umowna oraz waloryzacja sądowa
Nie każda waloryzacja musi jednak wynikać i następować odgórnie z ustanowionych wcześniej przepisów prawa.
Obok waloryzacji ustawowej wyróżniamy bowiem także waloryzację umowną oraz waloryzację sądową. O tej pierwszej paragraf 2 artykułu 3581 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny mówi w następujący sposób: „Strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości”. Zapis ten w praktyce oznacza, że możliwe jest zapisanie przez strony w umowie także waloryzacji danego świadczenia, przy zastosowaniu dowolnie wybranego miernika. Przykładowo więc przy umowie pożyczki na kwotę 1000 zł strony mogą zawrzeć zapis mówiący, że w umówionym terminie pożyczający odda umówioną kwotę pieniędzy, która dodatkowo zwaloryzowana będzie o wskaźnik inflacji czy też wskaźnik średniego wynagrodzenia za pracę.
Podobnie działa waloryzacja sądowa, która poprzez zwaloryzowanie przez sąd zobowiązania pieniężnego, nastąpić może jednak tylko w szczególnych przypadkach, spełniających następujące warunki:
- Sytuacja istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania (czyli wysoka inflacja);
- Poprzedzające waloryzację rozważenie przez sąd interesów stron;
- Przeprowadzenie waloryzacji zgodnie z zasadami współżycia społecznego.
Waloryzacja sądowa nastąpić może przy tym wyłącznie na wniosek przynajmniej jednej strony zobowiązania.
